Ishō ningyō – charakterystyka
Ishō ningyō to bardzo szeroka i płynna kategoria lalek kostiumowych. Pojawiły się na przełomie XVII i XVIII wieku i początkowo głównie przedstawiały piękne kobiety lub grających je aktorów kabuki; z czasem zaczęły też przedstawiać inne postacie. Były to lalki wyłącznie dekoracyjne – nie służyły do zabawy. Są one popularne do dziś, do tego stopnia, że są też podrabiane w Chinach i sprzedawane na całym świecie, w tym również w Japonii (głównie w miejscach obfitujących w turystów).
[zdjęcie: para mieszczan okresu Edo, lalki z lat 30. XX wieku. Ishō ningyō z mojej kolekcji]
Ishō ningyō – nazewnictwo
W Japonii nazwy ishō ningyō raczej się współcześnie nie używa; Japończycy stosują szereg innych nazw:
- nihon ningyō – dosł. „lalka japońska” – nazwa najpowszechniej używana w Japonii; jest generalnie synonimem tego, co rozumiemy przez ishō ningyō. Przez badaczy lalek jest średnio lubiana, bo przecież po pierwsze, każda z opisywanych chociażby na tym blogu lalek to lalka japońska, a po drugie, może to być mylące w zestawieniu z nazwą „yamato ningyō” (dawna, przejściowa nazwa ichimatsu ningyō), która także oznacza „lalkę japońską” (bo Yamato to dawna nazwa Japonii);
- oyama ningyō – „oyama” to inna nazwa onnagaty, czyli aktora kabuki wcielającego się w role kobiet. Lalki określane tym słowem przedstawiają jednak nie tylko aktorów kabuki, ale również i same kobiety;
- ukiyo ningyō – „ukiyo” to dosł. „przepływający świat”, czyli japoński eufemizm na półświatek. Lalki określane tym słowem przedstawiają gejsze, kurtyzany i aktorów kabuki;
- bijin ningyō – „bijin” to „piękność”; zgodnie ze znaczeniem tego słowa bijin ningyō przedstawiają piękne kobiety – zarówno gejsze i kurtyzany, jak i zwykłe kobiety, dziewczęta czy żeńskie postaci z historii czy kultury;
- fūzoku ningyō lub jidai fūzoku ningyō – „fūzoku” to obyczaje, a „jidai fūzoku” – dawne obyczaje. Jak sama nazwa wskazuje, lalki te skupiają się na postaciach lub sytuacjach historycznych lub kulturowych (np. dwór cesarski okresu Heian, parzenie herbaty, gra na instrumentach muzycznych itd.);
- kyō ningyō – dosł. „lalki z Kioto”. Ponieważ miasto to szczyci się najdłuższą historią tworzenia lalek (najstarsza funkcjonująca do dziś firma została założona w XVI wieku!), jego producenci podkreślają ten fakt nazywając swoje lalki właśnie kyō ningyō. Niektórzy jednak rozszerzają przy tym tę kategorię również na inne typy tworzonych przez siebie lalek, np. hina ningyō.
[zdjęcie: ishō ningyō z lat 30. XX wieku przedstawiająca oiran, czyli kurtyzanę. Z tego powodu lalka ta może też być nazywana ukiyo ningyō lub bijin ningyō. Lalka z mojej kolekcji.]
Ishō ningyō – tematyka
Zakres tematyczny ishō ningyō jest bardzo szeroki. Najczęściej przedstawiane są:
- motywy z teatru kabuki;
- motywy z teatru nō;
- gejsze i maiko (uczennice na gejsze);
- oiran (kurtyzany);
- piękne kobiety;
- dworzanie okresu Heian;
- członkowie panteonu shichifukujin (siedmiu bogów szczęścia);
[zdjęcia: po lewej ishō ningyō przedstawiająca gejszę, lata 40. XX wieku. Po prawej: ishō ningyō przedstawiająca damę osłaniającą się od słońca, lata 80. XX wieku. Pierwszą z nich można także określić jako ukiyo ningyō lub bijin ningyō, natomiast druga dobrze reprezentuje ideę jidai fūzoku ningyō. Obie lalki z mojej kolekcji. Zobacz także zdjęcia w kategoriach Tematyka / Teatr kabuki; Tematyka / Teatr no; Tematyka / Baśnie japońskie; Tematyka / Kultura Japonii]
Asakusa ningyō
Podtypem lalek kostiumowych powstałym w okresie Taishō (1912-1926) są tzw. Asakusa ningyō, nazwane tak od tokijskiej dzielnicy, w której mieści się firma Yoshitoku. Jej 10. z kolei prezes, Yamada Tokubei, zainicjował w tym czasie wytwarzanie maleńkich, 10-12-centymetrowych lalek kostiumowych, które urzekały precyzją wykonania. Główną tematyką Asakusa ningyō była kultura okresu Edo – mieszczanie, postaci teatru kabuki itp.
[zdjęcie: Asakusa ningyō z mojej kolekcji, przedstawiająca motyw z teatru kabuki – Suzugamori]