Gosho ningyō – historia
Gosho ningyō (御所), czyli dosł. „lalki pałacowe”, pojawiły się na przełomie XVII i XVIII wieku. Ich nazwa bierze się stąd, że miejscem ich narodzin był dwór cesarski – wśród jego mieszkańców uchodziły za stosowny prezent na rozmaite okazje. Początkowo wymieniano je w obrębie arystokracji; później także przekazywano odwiedzającym dwór daimyō (panom feudalnym), w ramach prezentu zwrotnego w zamian za otrzymane podarunki.
Gosho ningyō – charakterystyka
Gosho ningyō są bardzo charakterystyczne, a jednocześnie – wbrew pozorom – różnorodne. Przedstawiają na ogół dzieci – czy raczej bardziej precyzyjnym byłoby stwierdzenie, że przedstawiają postaci o proporcjach kilkuletnich dzieci, stąd najczęściej ich głowy stanowią 1/3 całkowitej wysokości (stąd ich inna nazwa – zudai ningyō , czyli „lalki wielkogłowe”). Drugą rzucającą się w oczy cechą tych lalek jest ich śnieżnobiały odcień – ich ciała w całości pokryte są gofunem (masą ze sproszkowanych muszli, wymieszaną z klejem i polerowaną na wysoki połysk), przy czym w wielu przypadkach lalki te są nagie lub prawie nagie. Trzecią cechą gosho ningyō jest to, że często przedstawiane są z pomyślnymi atrybutami, takimi jak:
- ubranka w kolorze czerwonym (jako że czerwień miała odstraszać choroby);
- tłuczkiem (w nawiązaniu do baśni o tłuczku, z którego można było wytrząsnąć dowolne przedmioty – coś jak zachodni „stoliczku, nakryj się!”);
- dzwonkami suzu – odstraszającymi demony;
- psem – opiekunem rodzin, symbolem łatwego porodu;
- takarabune – łodzią skarbów;
- pomyślnymi węzłami mizuhiki;
- karpiem – symbolem zdrowia, siły i wytrwałości.
Pierwsze „lalki pałacowe” rzeźbiono z drewna; w miarę, jak stopniowo przestawały być lalkami ekskluzywnymi, zaczęto stosować do ich wyrobu tōso (masę z trocin) lub glinę (większość dostępnych obecnie na rynku lalek gosho wykonanych jest albo z jednego, albo z drugiego).
[na zdjęciach od lewej: gosho ningyō przedstawiająca Benkeia w sztuce teatru kabuki pt. Kanjinchō. Lalka z mojej kolekcji, początek XX wieku, wykonana z tōso. Obok: lalka przedstawiająca scenę ze sztuki teatru nō pt. Kokaji. Lalka z mojej kolekcji, ceramiczna.]
Gosho ningyō w kulturze Japonii
Gosho ningyō są uważane przez Japończyków za najbardziej elegancki typ lalek. Jako jedyne spośród wszystkich typów lalek pojawiają się jako motyw zdobniczy na kimonach i pasach obi. Ponadto ich wizerunki można znaleźć na zwojach kakemono, papierze do origami czy czarkach do herbaty. Obecnie „lalki pałacowe” stają się coraz rzadsze – niewielu artystów zajmuje się ich tworzeniem – patrz podstrona o współczesnym artyście Yoshino Kōhō.
[Zdjęcia: pozłacana czarka do herbaty z motywem gosho ningyō – źródło zdjęcia: Rakuten. Obok: lalka kokeshi ze zdobieniem korpusu w postaci „lalki pałacowej”.]
Na pograniczu typów
Nie wszystkie gosho ningyō wpisują się jednak w wyżej opisany schemat. Wiele lalek tego typu jest całkowicie ubranych, istnieją także lalki z ruchomymi stawami. Mogą wcielać się w postaci historyczne, bohaterów teatru kabuki czy nō. Niejednokrotnie także ciężko jest wytyczyć wyraźną granicę pomiędzy „lalkami pałacowymi” a lalkami innego typu, np. często biała, okrągła głowa i ogólne proporcje ciała wskazują na gosho, podczas gdy ciało wykończone jest w technice kimekomi albo też proporcje ciała, strój i wyprostowana pozycja przywodzą na myśl ichimatsu ningyō, podczas gdy głowa ewidentnie nawiązuje do gosho.
[Zdjęcia: na pograniczu gosho i ichimatsu: lalki w zbiorach Muzeum Tōgyoku w Saitamie. Są podpisane jako izukura ningyō – to jedna z wielu alternatywnych nazw tych lalek, pochodząca od nazwiska jednego ich twórców, Izukury Kiheia. Zdjęcie wykonane przeze mnie.]