Motywy literackie także bywają inspiracją dla japońskich lalek, choć przodować w tej dziedzinie zdają się kokeshi, w których dowolność tematyczna jest największa. Wyjątkiem może być motyw Genji monogatari, który jako nobliwy i związany z historią antyczną, „przystoi” także lalkom kostiumowym czy kimekomi. Tym niemniej, postaram się kilka motywów literackich w lalkach tu przedstawić.
Motywy literackie w lalkach są jednocześnie często tematami regionalnymi. Motywacją do tworzenia lalek regionalnych jest wszystko to, z czego słynie dana miejscowość. Jeśli rozgrywa się w niej akcja jakiejś znanej powieści, twórcy lalek nie przepuszczają okazji, by wykorzystać ten fakt do stworzenia lokalnej pamiątki.
Konjiki yasha
Konjiki yasha to powieść Ozakiego Kōyō z 1897 roku, przetłumaczona na j. angielski na początku XX wieku jako The Golden Demon. Opowiada ona o parze młodych narzeczonych imieniem Kanichi i Omiya. Niestety dziewczyna zamiast za ukochanego z młodości wychodzi za mąż za bogatego kupca, co młodzieńcowi łamie serce. Kanichi postanawia odtąd wieść życie cynicznego dusigrosza i odludka. Małżeństwo Omiyi okazuje się nieszczęśliwe i dziewczyna gorzko żałuje swojej decyzji, jednak Kanichi ją odrzuca. Motyw jest silnie związany z miejscowością Atami (gdzie rozgrywa się akcja powieści) w prefekturze Shizuoka, dlatego do pewnego stopnia można go też uznać za motyw regionalny.
[zdjęcie: lalki z mojej kolekcji. Warto zwrócić uwagę na kształt podstawki – to japońskie chodaki geta. W słynnej scenie, uwiecznionej także w postaci posągu w Atami, Kanichi stopą odzianą w geta kopie klęczącą Omiyę. Jest to scena uważana za metaforę kierunku, w którym zmierzała ówczesna Japonia – odrzucanie tradycji na rzecz nowoczesności i materializmu.]
Botchan (Panicz)
Słynna powieść Natsume Sōsekiego z 1906 roku. Jej tytułowy bohater jest rozpieszczonym młodym człowiekiem, próżniakiem, arogantem i lekkoduchem. Sytuacja życiowa zmusza go do opuszczenia rodzinnego Tokio i podjęcia pracy nauczyciela w gimnazjum w Matsuyamie na Sikoku.
Do tej pory tylko raz natknęłam się na lalkę przedstawiającą ten motyw, dlatego opiszę go na podstawie tego jednego egzemplarza. Przedstawia młodzieńca z trójkolorowym dango w dłoni. Deser ten, z którego słynie Matsuyama, jest opisany w powieści, dlatego obecnie nazywa się go „Botchan dango”. Składa się z trzech kulek z ciasta ryżowego, zatkniętych na długim szpikulcu. Do każdej dodaje się inny składnik, by zabarwić je na różne kolory: jajko (kulka żółta), zieloną herbatę (kulka zielona) i fasolę azuki (kulka brązowa).
[zdjęcie: lalka z mojej kolekcji, lata 50. XX wieku]
Robō-no ishi (Kamień przydrożny)
Powieść mało znanego w Polsce japońskiego pisarza, Yamamoto Yūzō, z 1937 roku. Jej bohaterem jest Aikawa Goichi, młody i zdolny chłopiec, który pragnie się uczyć, ale nie pozwala mu na to sytuacja finansowa i rodzinna. Rodzinę utrzymuje wyłącznie matka, ponieważ ojciec jest pijakiem i życiowym nieudacznikiem. Nawet kiedy pewien bogaty człowiek oferuje chłopcu zasponsorowanie mu nauki, jego ojciec z urażoną dumą odrzuca ofertę i oddaje chłopca do pracy w sklepie bławatnym, u którego właściciela ma długi. Kiedy umiera matka chłopca, ten zmuszony jest szukać pracy gdzie indziej. Udaje się do Tokio, gdzie ima się różnych zajęć, m.in. wyłudzeniami podarunków z okazji pogrzebów, które następnie są odsprzedawane na czarnym rynku. Powieść jest w Japonii dobrze znana, była kilkukrotnie ekranizowana, nawet w formie filmu animowanego w serii przybliżającej dzieciom klasyki rodzimej literatury. Poza ojczyzną jednak praktycznie i autor, i powieść pozostają nieznani.
Na lalkę przedstawiającą motyw Robō-no ishi natknęłam się tylko raz. Jest to lalka przypuszczalnie z lat 50., raczej z rodzaju tych tańszych, o pośledniej jakości wykonania. Przedstawia chłopca w stroju typowym dla młodzieży u progu XX wieku (ciemne, proste kimono w połączeniu z uczniowską czapką). Na plecach ma tobół ze znakiem 伊, co jest skrótem od Iseya (伊勢屋) – nazwy sklepu bławatnego, w którym chłopiec podejmuje pracę na początku powieści.
[źródło zdjęcia: Yahoo Japan]
Mito Kōmon
Miałam dylemat, w którym dziale zamieścić tę postać. Mito Kōmon (właśc. Tokugawa Mitsukuni) jest postacią autentyczną, więc mógłby trafić do Postaci historycznych. Jego alter ego natomiast jest całkowicie fikcyjne i funkcjonuje w różnych dziedzinach kultury japońskiej. Zdecydowałam się jednak na ten dział, jako że pierwowzorem była jednak literatura, aczkolwiek pierwotnie ustna.
Tokugawa Mitsukuni żył w latach 1628-1701. Był wnukiem szoguna Tokugawy Ieyasu i został daimyō prowincji Mito. Wykazywał zainteresowanie nauką, sponsorując spisanie jednej z najważniejszych książek naukowych okresu Edo – Dai Nihon-shi, czyli „Historię wielkiej Japonii”. Założył też instytut badawczy nad historią Japonii, Shōkōkan, zatrudniając tam wielu uczonych.
Pod koniec okresu Edo pojawił się kōdan (ustnie przekazywana opowieść) o tym, jak emerytowany Mitsukuni postanowił lepiej poznać swoje włości i w przebraniu kupca, pod fałszywym imieniem Mitsuemon, wędruje po swoim lennie. Przy okazji nieraz spotyka się z nieszczęsnymi ludźmi, zmagającymi się z biedą lub nieuczciwymi przełożonymi – i oczywiście zawsze w finale, ujawniając swoją tożsamość, rozwiązuje ich problemy.
W XX wieku wpierw ukazała się powieść o przygodach Mitsuemona, a od 1951 roku zaczęły powstawać seriale i filmy, a także anime. Utrwaliły one wizerunek tej postaci, jako starca w stroju zamożnego kupca, o białych włosach i spiczastej bródce, z laską w ręce oraz pudełkiem inrō, które jest dowodem jego prawdziwej tożsamości. Towarzyszą mu dwaj poddani samurajowie, również w przebraniu.
Motyw w lalkach jest rzadki, ale zdarza się, głównie w kokeshi, gdzie dość łatwo go pomylić z postacią Matsuo Bashō.
[zdjęcia: motyw Mito Kōmon w kokeshi (po lewej) i lalkach kostiumowych (po prawej). Źródło: Yahoo Japan.]
Tōkaidōchū Hizakurige
Tōkaidōchū Hizakurige to powieść łotrzykowska z początku XIX wieku, autorstwa Jippenshy Ikku (1765–1831). Jej głównymi bohaterami są dwaj nierozgarnięci, rubaszni przyjaciele, Yajirōbei i Kitahachi, którzy podróżując po szlaku Tokaidō, przeżywają różne komiczne przygody. Ich imionami w wersji skróconej, Yaji-san i Kita-san, często określa się cały fenomen serii (książka liczy 12 części; istnieje też sporo jej ekranizacji), która na stałe weszła do kanonu kultury japońskiej.
Z lalkami kostiumowymi przedstawiającymi motyw Yaji-san i Kita-san zetknęłam się tylko raz; częściej pojawiają się jako kokeshi. Jest to para mężczyzn w podróżnych strojach, z podkasanymi kimonami i kapeluszami podróżnymi. Niekiedy Kita-san ma przy tym fajkę.
[zdjęcia: po lewej lalki kostiumowe, źródło: Yahoo Japan. Po prawej: kokeshi, lalki z mojej kolekcji.]