Take ningyō – charakterystyka
Take ningyō to lalki wykonane z bambusa. Bambus jest specyficznym materiałem – jest bardzo plastyczny (poprzez ogrzewanie można zmieniać mu kształt), ale jednocześnie bardzo twardy. Roślina ta jest jednak pusta w środku, dlatego właściwie nie da się w niej rzeźbić. Stąd choć dla laika bambus może wydawać się „kolejnym rodzajem drewna”, take ningyō są zupełnie różne od innych drewnianych lalek – nara ningyō czy kokeshi. Dodatkowym utrudnieniem przy tworzeniu lalek z bambusa jest to, że chociaż roślina ta jest niezwykle twarda, jednocześnie łatwo rozszczepia się pionowo. Nie da się także w tym wypadku, jak to ma miejsce w innych typach lalek, zastosować gotowego projektu. Tutaj niejako zaczyna się całą procedurę od tyłu – do materiału dostosowuje się projekt, a postać wykonuje się od dołu do góry, teleskopowo dopasowując kolejne, coraz mniejsze elementy.
Przy tworzeniu lalek z bambusa wykorzystuje się też fakt, iż materiał ten jest naturalnie wygięty półkoliście. Wyciosane bambusowe rynienki służą za twarze, rękawy, nogawki – połączone ze sobą tworząc ludzkie sylwetki. Dodatkowo wykorzystuje się zróżnicowaną kolorystykę bambusów, zależną i od gatunku, i od wieku rośliny, i od sposobu przechowywania i obróbki. Przykładowo ciemny lub cętkowany bambus często używany jest do elementów stroju; efekt wzmaga wyrzeźbienie w nim drobnego wzoru.
Czasem stosuje się elementy dodatkowe, z innych materiałów – np. sztuczny jedwab na włosy, jedwabne sznurki, słomiane kapelusze.
[zdjęcie: lalki z mojej kolekcji – hannya, czyli żeński demon w teatrze nō oraz kobieta-pielgrzym]
Wioska bambusowych lalek
Najsłynniejszym ośrodkiem, gdzie powstają take ningyō, jest miasto Sakai w prefekturze Fukui. Lalki tam wytwarzane określa się jako echizen take ningyō, gdzie Echizen jest dawną nazwą prowincji, w której granicach leżało Sakai. W mieście tym znajduje się także tzw. Echizen Take Ningyō-no Sato (Echizen Bamboo Doll Village; Wioska bambusowych lalek w Echizen). Jest to jednocześnie pracownia i muzeum take ningyō; prowadzone są tu także warsztaty tworzenia lalek z bambusu.
Fukui słynie z dwóch gatunków bambusa, madake (Phyllostachys bambusoides) i mosodake (Phyllostachys edulis), które są popularnym tworzywem w rękodziele, a także – zwłaszcza w przypadku mosodake – przysmakiem. W Fukui szczególną popularnością cieszyło się wyrabianie bambusowych koszy i nie inaczej było w przypadku rodziny Morota, założycieli Echizen Take Ningyō-no Sato. Bracia Yasutaka i Sanshirō w 1952 roku postanowili z resztek materiałów wykonać bambusowe lalki – stworzyli lalki inspirowane teatrem kabuki. Trzy lata później wystawili swoje prace na festiwalu rzemiosła bambusowego Toyama Expo, gdzie uzyskały nagrodę Japońskiej Izby Handlu i Przemysłu (Nihon Shōkōkai Gisho). Zapoczątkowało to zainteresowanie lalkami z Echizen i bracia już wkrótce porzucili manufakturę przedmiotów użytkowych na rzecz działalności artystycznej.
Echizen Take Ningyō-no Sato została otwarta w 1985 roku. Kompleks zatrudnia około 30 osób i składa się z pracowni, gdzie powstają bambusowe lalki, galerii Reimei, gdzie można obejrzeć prace mistrza Moroty Reimieia (1936-2010), pomieszczeń warsztatowych, w których można spróbować swoich sił w tworzeniu własnych take ningyō, a także sklepu.
Echizen take ningyō są wytwarzane z niebywałą precyzją i rozmachem. Przykładowo włosy bambusowych lalek z Echizen tworzone są z bambusowych włókien ręcznie rozszczepianych do grubości 0,2 mm!
[zdjęcia: prace Moroty Reimeia. Źródło: film Creative Bamboo Doll Gallery „Reimei”(The dawn) at Echizen Bamboo Doll Village. Niestety zdjęcia na samej stronie Wioski bambusowych lalek w Echizen są dość małe]
Lalki zaprezentowane wyżej to dzieła sztuki, nie na sprzedaż. Odwiedzając Wioskę Bambusowych Lalek, można jednak skorzystać z oferty sklepiku i zakupić mniejsze i nieco mniej efektowne lalki. Ponadto w sprzedaży są też różne produkty pochodne, jak np. breloczki.
[zdjęcie: breloczek z bambusową laleczką z Echizen. Przedmiot z mojej kolekcji.]
Inne ośrodki
Take ningyō produkowane są również w innych miejscach w Japonii, np. w prefekturze Tokushima na Sikoku i na wyspie Sado w prefekturze Niigata. Nie są jednak tak spektakularne, jak te z Fukui. Przeważnie są niewielkie (do 10 cm) i prosto wykonane. Najczęściej przedstawiają miejscowe tradycje i motywy, takie jak festiwal Sado okesa, obejmujący paradę tancerzy.
[zdjęcie: bambusowe lalki z Sado, przedstawiające Sado okesa. Dawniej moje, ale sprzedane.]