Typy lalek – jeden typ, wiele nazw
Podział na typy lalek i ich nazewnictwo są do pewnego stopnia umowne. Zacznijmy od tego, że wiele nazw lalek to twory sztuczne, stworzone dopiero na początku XX wieku przez badaczy i działaczy na rzecz uznania tradycyjnego japońskiego lalkarstwa za dziedzinę sztuki. W wielu przypadkach wcześniej albo używano wielu alternatywnych nazw (np. gosho ningyō – „lalki pałacowe” nazywano m.in. shiraniku ningyō – „lalki o białym ciele”, shiragiku ningyō – „lalki – białe chryzantemy, omiyage ningyō – „lalki-podarki”, izukura ningyō – od imienia jednego z twórców, zudai ningyō – „lalki wielkogłowe” itd.), albo po prostu nazywano je ningyō – „lalkami” bez żadnego dookreślenia. Stąd bardzo często w przypadku dawnych opisów lalek nie wiemy tak naprawdę ani jak wyglądały, ani z czego były wykonane. Nie zawsze też jest możliwe wytyczenie ścisłej granicy pomiędzy jednym a drugim typem lalki – patrz przykład w zakładce gosho ningyō.
[zdjęcie: gosho ningyō z mojej kolekcji. Jednocześnie można ją zaklasyfikować jako kimekomi ningyō (ze względu na sposób wykończenia korpusu]
Typy lalek – nazwy zmienne w czasie
Po drugie, nazewnictwo lalek zmieniało i zmienia się w czasie. Przykładowo na początku XX wieku ichimatsu ningyō zaczęto nazywać yamato ningyō, co miało nawiązywać do dawnej nazwy Japonii i podkreślać ich unikatowy charakter. Podobnie było z furansu ningyō („Francuskimi lalkami’), czyli lalkami powlekanymi tkaniną. Ich pierwotna nazwa została zaczerpnięta z kraju, skąd w latach 30. podpatrzono tę technikę, szybko jednak, ze względu na panujące nastroje nacjonalistyczne, „obcą” nazwę bardziej „japońską”, czyli sakura ningyō. Obecnie jednak te same lalki najczęściej nazywa się nishi ningyō, od nazwy najsłynniejszego ich producenta, natomiast nazwy furansu ningyō używa się w stosunku do lalek w strojach wiktoriańskich.
Typy lalek – literatura swoje, a twórcy swoje
Po trzecie, Japończycy sami używają różnych nazw – na lalki kostiumowe, przez badaczy nazywanych ishō ningyō, sami Japończycy częściej mówią nihon ningyō, czyli „lalki japońskie”. Z kolei producenci z Kioto, chcąc podkreślić dłuższą tradycję tego ośrodka w porównaniu z bardziej znanymi obecnie – Saitamą i Tokio – używają nazwy kyō ningyō („lalki z Kioto”), bez względu na to, czy z technicznego punktu widzenia mają na myśli ishō, ichimatsu, gogatsu, hina czy kimekomi ningyō.
Typy lalek – różne sposoby klafyfikacji
Różny jest także sposób klasyfikacji lalek – np. Alan Scott Pate dzieli lalki w sposób historyczny, praktycznie z każdego typu tworząc odrębną kategorię, podczas gdy Tokubei Yamada dzieli lalki ze względu na materiał, czyli na lalki drewniane (gdzie należą gosho, saga i nara ningyō), lalki kostiumowe (do których zalicza kimekomi, ukiyo – czyli ishō– i mitsuore – u Pate’a właściwie włączone do ichimatsu), lalki gliniane (fushimi i hakata ningyō), ludowe lalki z drewna i papier-mache (kokeshi i miharu ningyō) oraz lalki z porcelany i brązu (których Pate w ogóle nie włącza w obręb lalek).