Życie codzienne dostarczało i nadal dostarcza inspiracji dla japońskich lalek. Cała idea ishō ningyō – lalek kostiumowych – pierwotnie narodziła się z chęci ilustrowania życia mieszczan. Również kimekomi ningyō u zarania swej historii, jeszcze jako kamo ningyō, podejmowały tematykę plebsu.
Toaleta
Damska toaleta fascynowała mężczyzn tak na Zachodzie, jak i w Japonii. Jest to sytuacja, w której kobieta zachowuje się naturalnie, bez żadnej pozy, często obnażając przy tym częściowo ciało i ukazując w sposób niewyzywający to, co normalnie jest zakryte. Tak, jak na Zachodzie powstawały portrety kobiet przeglądających się w lustrze, czeszących się, nakładających makijaż lub wypoczywających w negliżu, tak samo w Japonii powstawały analogiczne drzeworyty. Tego typu sceny rodzajowe pojawiają się też w lalkach, aczkolwiek są rzadkim motywem.
[zdjęcia: ishō ningyō ukazujące damską toaletę – czesanie i mycie włosów oraz ubieranie się. Źródło: Yahoo Japan.]
Zabawy dzieci
Lalki, zwłaszcza te przedstawiające dzieci – czyli przede wszystkim warabe ningyō, ale także gosho, kimekomi i inne, często ukazują je z zabawkami. Najczęściej są to zabawki uniwersalne, wykorzystywane w całej Japonii, jak bączki koma, konie na patyku harugoma, paletki hagoita, piłki temari i inne. Czasem lalki trzymają w rękach inne, miniaturowe lalki.
[zdjęcia: po lewej: kimekomi ningyō przedstawiająca chłopca bawiącego się bączkiem. Pośrodku: gosho ningyō z okresu Edo przedstawiająca chłopca bawiącego się latawcem. Źródło: Yahoo Japan. Po prawej: lalka regionalna przedstawiająca dziewczynkę z kokeshi. Lalka z mojej kolekcji.]
Komori – piastunka
W dawnej Japonii nie zawsze dziećmi opiekowała się matka. Jako pani domu, zwykle miała inne obowiązki, dlatego do opieki nad niemowlętami zatrudniano niekiedy komori – piastunki. Były to z reguły młode, niezamężne dziewczęta, stąd stanowią one wdzięczny temat dla lalek. Komori od matki z dzieckiem bardzo łatwo odróżnić – ta pierwsza ma długie rękawy kimona, podczas gdy ta druga, jako mężatka, będzie miała wąskie rękawy. Różnią się także uczesaniem.
[zdjęcie: ishō ningyō z początku XX wieku przedstawiająca komori. Lalka z mojej kolekcji]
Święta sezonowe
W Japonii, szczególnie dawniej, obchodzono 5 świąt sezonowych, tzw. gosekku. Są to po kolei:
- Nowy Rok (1 stycznia),
- Hina matsuri (3 marca, tzw. Święto dziewczynek),
- Kodomo-no hi (5 maja, Dzień Dziecka. Dawniej święto to nazywało się Tango-no sekku i było świętem chłopców),
- Tanabata (7 lipca, święto zakochanych)
- Kiku-no sekku (9 września, Dzień Chryzantem).
Czasem w lalkach nawiązuje się do tych świąt, najczęściej oczywiście do tych, które same nie są powszechnie związane z lalkami (czyli Hina matsuri i Tango-no sekku). Można zatem napotkać:
- lalki nawiązujące do Nowego Roku. Zwykle trzymają w dłoniach hagoitę – paletkę do gry w hanetsuki, która to gra jest popularną tradycyjną formą rozrywki w ten dzień;
- lalki nawiązujące do Hina matsuri. Mogą trzymać w dłoni miniaturową lalkę (ot, taka incepcja);
- lalki nawiązujące do Tango-no sekku. Trzymają hełm samurajski (ale tu uwaga! Nie należy ich mylić z motywem z teatru kabuki, tzw. Yaegaki-hime! Łatwo je odróżnić – hełm Yaegaki ma długie, białe włosie);
- lalki nawiązujące do Tanabaty. Trzymają bambusową gałąź – bo w ten dzień zawiesza się na nich podłużne paski papieru z życzeniami;
- lalki nawiązujące do Dnia Chryzantem rzecz jasna trzymają w dłoniach chryzantemę.
[na zdjęciu: od lewej: kobieta z paletką hagoita w ręku, motyw noworoczny i chłopiec z gałęzią bambusu – motyw związany z Tanabatą. Warto zwrócić uwagę, że różnią się też grubością kimona! Noworoczna (czyli zimowa) ma gruby, wielowarstwowy strój (a dokładniej taki udaje, bo to kimekomi), podczas gdy ta „letnia” ma krótkie kimono i bose stopy! Lalki dawniej z mojej kolekcji, ale sprzedane.]
Obrzędy przejścia
Shichi-Go-San
Ślub
Jednym z popularniejszych motywów zaczerpniętych wprost z kultury japońskiej jest ślub, przy czym należy podkreślić, iż zdecydowana większość lalek przedstawia tylko pannę młodą (tzw. hanayome). Śluby w Japonii przeważnie przeprowadzane są w obrządku shintōistycznym; wpierw odbywa się krótka ceremonia w świątyni, potem – przyjęcie. Tradycyjnie panna młoda przebiera się w tym czasie, wpierw pojawiając się w shiromuku – białym kimonie ślubnym, symbolizującym śmierć dla własnej rodziny, oraz czepcu wataboshi – zakrywającym rogi zazdrości lub stroiku tsunokakushi. Następnie zmienia strój na czerwone, bogato zdobione uchikake, symbolizujące narodziny w rodzinie męża. Obecnie rzadko stosuje się oba stroje – większość kobiet biorących ślub tradycyjny, zaczyna ceremonię w shiromuku, a na przyjęciu przebiera się w wygodniejszy strój, często zachodni. Czasem też od razu pojawiają się w świątyni w uchikake.
Lalki przedstawiające panny młode zdecydowanie najczęściej przedstawiane są w shiromuku. Symbolizują życzenia pomyślności w małżeństwie, ale nie tylko – w północnych rejonach Japonii praktykowano tzw. shinryō kekkon, zaślubiny dusz. Była to ceremonia ślubna odprawiana dla zmarłego syna-kawalera (rzadko córki-panny), w której łączono jego samotną duszę węzłem małżeńskim z lalką, właśnie w stroju ślubnym. Sporadycznie przypadki zdarzają się do dzisiaj.
[zdjęcia: od lewej: lalka w shiromuku, w uchikake oraz rzadka lalka przedstawiająca parę młodą. Pierwsza lalka z mojej kolekcji, źródło pozostałych: Yahoo Japan.]
Uliczne rozrywki
Poczesne miejsce wśród lalek przedstawiających życie codzienne zajmowały uliczne rozrywki i pokazy. Przekrój tychże był w okresie Edo szeroki: pokazami swych umiejętności zarabiali kuglarze, akrobaci, tancerze, treserzy zwierząt, muzykanci, bajarze i właściciele gabinetów osobliwości.
W lalkach, zdaje się, najczęstszy motyw to saru mawashi – treser małp. Ponieważ w Japonii nie brakowało tych zwierząt, reprezentowanych przez gatunek makak japońskich, nietrudno było nim zostać. Saru mawashi uczyli swoich podopiecznych różnych sztuczek – akrobacji, tańca, wykonywania „ludzkich” gestów, podawania herbaty, udawania mnichów i kapłanów itp.
Inny popularny temat to kuglarze i akrobaci, tacy jak kakubei-jishi (akrobacje, m.in. chodzenie na rękach, w masce lwa) czy kyoku goma (sztuczki wykonywane za pomocą bączków i japońskiej odmiany diablo).
[zdjęcia: po lewej: lalki z XIX wieku przedstawiające saru mawashi; źródło: Yahoo Japan. Po prawej: lalka przedstawiająca kakubei-jishi; źródło: Ebay]
Uliczny handel
Na ulicach miast okresu Edo (1603-1868) kwitł uliczny handel. Domostwa odwiedzali rozmaici domokrążcy – byli wśród nich dostawcy produktów codziennie dostarczanych, jak np. tofu. Byli też sprzedawcy towarów potrzebnych okazjonalnie, jak kwiaty, lekarstwa czy zabawki. Oprócz sprzedawców na ulicach można było spotkać również wędrownych kuglarzy, tancerzy czy śpiewaków. Lalki przedstawiające uliczny handel są rzadkie, ale niezwykle ciekawe. Domokrążcom zazwyczaj poświęca się niewiele uwagi, traktując ten temat z pogardą.
[Lalki przedstawiające ulicznych handlarzy. Od lewej: sprzedawca zabawek, kwiatów i ryb. Wszystkie lalki to ishō ningyō, ostatnia to wersja asakusa ningyō. Źródło: Yahoo Japan.]