Kokeshi – ogólna charakterystyka
Kokeshi to drewniane, wykonywane za pomocą tokarki lalki pochodzące z regionu Tōhoku (północna część wyspy Honsiu) o charakterystycznej, minimalistycznej budowie. W tradycyjnej wersji składają się jedynie z korpusu i głowy (najczęściej ruchomej), choć współczesne lalki artystyczne mogą mieć wyrzeźbione kończyny, włosy, ubrania, a nawet akcesoria czy miniscenerię. Co ciekawe, to jedyny typ tradycyjnych lalek japońskich, których twórcy mają zwyczaj podpisywać się na swoich dziełach! Oczywiście są od tego wyjątki – np. podpisywać się miał też zwyczaj jeden z twórców lalek artystycznych, Hirata Gōyō II, pierwszy twórca lalek uhonorowany tytułem Żywego Skarbu Narodowego (podpisywał się na lalkach znacznie wcześniej, niż go odznaczono).
[zdjęcie: różne przykłady typowej, tradycyjnej kokeshi. Lalki dawniej moje, ale już sprzedane.]
To stosunkowo młody typ lalek, bo prawdopodobnie powstały w połowie XIX wieku. Pierwsza fala popularności kokeshi przypada na koniec XIX wieku, kiedy to Japonia „odkryła” te regionalne lalki i stały się one popularną pamiątką z wyjazdów do gorących źródeł, z których słynie Tōhoku. Druga fala popularności przypada na lata 60. XX wieku, szczególnie okres Igrzysk Olimpijskich w Tokio (1964). Z tego czasu pochodzą największe egzemplarze, liczące nawet pół metra (zazwyczaj kokeshi liczą od 10 do 30 cm).
Dentō kokeshi i sōsaku kokeshi
Kokeshi dzieli się na tradycyjne (dentō kokeshi), od pokoleń wykonywane dokładnie w ten sam sposób, oraz artystyczne czy kreatywne (sōsaku kokeshi), wykonywane zgodnie z indywidualną wizją artysty. Niekiedy wprowadza się także terminy kindai kokeshi („współczesne kokeshi„) i shingata kokeshi („kokeshi w nowym stylu”), gdzie wszystkie kokeshi, które nie są dentō, są kindai, te zaś dzielą się na takie, które można uznać za artystyczne, tworzone w pojedynczych egzemplarzach (sōsaku) i te produkowane bardziej masowo (shingata). Często jest tak, że twórca kokeshi tradycyjnych wspiera swój budżet bardziej atrakcyjnymi dla turystów zagranicznych lalkami kreatywnymi.
[zdjęcie: moja ukochana kokeshi. Raz, że moja pierwsza, a dwa, że urzekł mnie motyw ostu. Lubię chwasty. Ma też dość niezwykłą kolorystykę i idealnie wpasowuje się w dłoń. Oczywiście to sōsaku kokeshi (ewentualnie shingata, jak już czepiamy się słówek)]
Dentō kokeshi mimo swej różnorodności mają kilka cech wspólnych. Wspominałam już o tym, że składają się wyłącznie z wałeczkowatego korpusu i okrągłej główki – nigdy nie mają kończyn ani innych elementów (chociaż mogą mieć na głowie dodatkowy wałek imitujący kok). Mają też charakterystyczne ubarwienie: dominuje czerwień i zieleń, do tego jeszcze czerń, żółć i niewielkie ilości fioletu (wszystkie to barwniki naturalne), nie ma natomiast np. niebieskiego. Lalki tradycyjne nigdy nie są malowane w całości – wynika to z faktu, iż artyści twierdzą, że drewno musi oddychać. Większość typów ma ruchomą głowę, która przy obracaniu wydaje ciche skrzypienie (to świadczy o dobrym wpasowaniu jej w korpus).
Istnieje kilkanaście podtypów dentō kokeshi (tak naprawdę w Japonii nazywa się je „rodzinami” – kei), o ściśle określonej charakterystyce, np. kijiyama zawsze mają głowę i korpus wykonane z jednego kawałka drewna, a malowanie często imituje ubranie, podczas gdy naruko kokeshi mają delikatne wcięcie w talii, a malowane są najczęściej w motyw chryzantemy. Oficjalnie mówi się o 11 typach:
-
Naruko kokeshi
Zdecydowanie najpopularniejsze wśród dentō kokeshi, zresztą również artystów tworzących ten typ jest najwięcej. Charakteryzuje się on delikatnym wcięciem w talii i motywem chryzantemy (rzadziej piwonii, dzwonków czy klonu) na korpusie. Powieki ma pojedyncze, nos mały, w formie płytkiego „u”, usta delikatnie zaznaczone, włosy w formie grzywki i baczków z czerwonymi wstążkami. Może mieć zaznaczone „ramiona”, czyli wyznaczony w górnej części korpusu fałd, często podkreślony poziomymi liniami.
Dobrze wykonana naruko przy przekręceniu główki wydaje pisk. Dotyczy to tych większych lalek; mniejsze mogą mieć główkę nieruchomą.
[zdjęcia: różne kokeshi typu naruko. Lalki z mojej kolekcji.]
2. Kijiyama kokeshi
To mój ulubiony typ kokeshi, bo… jest bodaj najłatwiejszy do rozpoznania. Przede wszystkim (o czym wspominałam wyżej) kijiyamy jako jedyne spośród dentō kokeshi mają na korpusie namalowany pełny strój, a nie kwiaty czy pasiaste ornamenty (również tōgatty i yajirō miewają sugestię stroju, ale nie jest tak wyraźna, jak tutaj). Ich ciało i głowa są wykonane z jednego kawałka drewna – a nie jak w pozostałych typach – z dwóch. Mają stosunkowo duże oczy, zazwyczaj o wyraźnie zaznaczonej górnej i dolnej powiece, nos w formie płytkiego „u”.
[zdjęcie: Kijiyama z mojej kolekcji.]
3. Tōgatta kokeshi
Charakterystyczne wielkogłowe kokeshi z wyraźnymi czerwonymi pasami na głowie (tzw. tegara). Korpus zazwyczaj jest prosty, czasem szerszy u dołu, zdobiony w kwiaty (często powtórzony kilkukrotnie identyczny motyw) lub sugestię ubrania. Mają oczy o podwójnych powiekach, lekko wygięte w górę w wyrazie zadowolenia, nos w formie płytkiego „u”, kropli lub dwóch rozchodzących się kresek (coś w rodzaju λ).
[zdjęcie: różne kokeshi Tōgatta z mojej kolekcji.]
4. Yajirō kokeshi
Kolejny wdzięczny typ, bo łatwy w rozpoznaniu dzięki charakterystycznemu „beretowi” namalowanemu na głowie. Korpus może mieć prosty lub z wcięciem („talią”) i wypukłością pod głową („szalikiem”), zwykle skromnie zdobiony – najczęściej w pasy, rzadziej w kwiaty lub sugestię ubrania. Mają pojedyncze powieki i mały nos, a na policzkach często znajdują się rumieńce.
[zdjęcie: Yajirō z mojej kolekcji]
5. Zao (zwane też Zao Takayū) kokeshi
Ten typ został stworzony przez artystę, który wcześniej terminował u twórców Tōgatty, dlatego jest do niego dość podobny. Tu także występują duże głowy z pasami tegara i masywne korpusy, ale nosy mają niemal wyłącznie w formie podłużnej kropli (inne typy też się zdarzają, ale zdecydowanie rzadziej). Ich oczy mają podwójne powieki, czasem też zdarzają się (głównie w podtypie zwanym Atsumi) tzw. bikkuri-me, czyli dosłownie „zaskoczone oczy”, co dobrze oddaje ich wyraz: są szeroko rozstawione, a ich duże źrenice nie stykają się lub ledwie stykają się z powiekami.
[po lewej „standardowa” Zao, po prawej – z oczami typu bikkuri-me. Obie lalki z mojej kolekcji.]
6. Sakunami kokeshi
Ten typ cechuje znaczna dysproporcja pomiędzy dużą, często kwadratową głową a cieniutkim korpusem (prostym lub w kształcie wazonu, czyli patrząc od dołu: szeroka postawa, przewężenie, pękata góra), dlatego w pierwszej chwili łatwo je pomylić z Yamagatą lub Tōgattą, choć te ostatnie zwykle mają masywniejszy korpus i symetryczną głowę – podczas gdy u Sakunami zazwyczaj dół głowy jest węższy niż góra. Często posiadają mają pomiędzy głową a korpusem dodatkowy wałek – „ramiona”. Ich oczy mają pojedynczą lub podwójną powiekę, nos w kształcie kropli lub dwóch rozchodzących się kresek (coś w rodzaju λ), włosy w formie grzywki i baczków.
[Sakunami z mojej kolekcji]
7. Yamagata kokeshi
Ładne, proporcjonalne kokeshi o dość smukłych ciałach. Głowa najczęściej z centralnie położoną, nierozdzieloną grzywką i baczkami oraz liniami tegara, często zawijającymi się w tzw. kanibana (dosłownie „krabi kwiat” – chodzi o odmianę chryzantemy z płatkami zawiniętymi do środka), oczy zazwyczaj o podwójnych powiekach, rzadziej pojedynczych. Nos może być w dowolnej formie. Na korpusie zazwyczaj widnieją kwiatowe motywy lub kwiaty + pasy. Niektóre egzemplarze na głowie mają dodatkowy fałd („kok”) lub nawet kapelusz.
[zdjęcie: Yamagata kokeshi z mojej kolekcji]
8. Hijiori kokeshi
To stosunkowo rzadkie kokeshi i – przynajmniej w mojej opinii – trudno trafić na ładną, a to za sprawą specyficznych oczu: mają charakterystyczne długie (nie duże, bo to sugeruje duże źrenice – długie w sensie poziomym) oczy o silnie zarysowanych obu powiekach, w dodatku wygiętych silnie w górę, co nieudanym egzemplarzom nadaje „chytry” wygląd (a do tego często zdarza się, że nie są symetryczne – może niektórzy to lubią, ale ja nieszczególnie). Maleńkie, za to „pomalowane” usteczka, które nadają im wygląd „minki w ciup” nie poprawiają sytuacji.
Poza tym panuje wśród nich dość duża różnorodność: głowa może mieć normalne proporcje i być okrągła, a może być nieproporcjonalnie wielka i kwadratowa – lub okrągła u dołu a ścięta u góry. Korpus może być malowany w kwiaty, w poziome pasy lub jedno i drugie. Zazwyczaj mają pomiędzy głową a korpusem dodatkowy wałek – „ramiona”. Włosy mogą mieć namalowane standardowo – grzywka + baczki albo dosadnie – grzywka na całej szerokości, po bokach przechodząca w baczki.
[zdjęcie: Hijiori kokeshi z mojej kolekcji]
9. Nambu / Nanbu (zwane też Hanamaki) kokeshi
Kolejny stosunkowo rzadki typ. Ponieważ jak żadne inne oryginalnie przeznaczone były dla dzieci, często zdarzają się niemalowane (tzw. kinakina – służyły jako smoczki lub gryzaki, stąd brak malowania) lub o wyjątkowo ruchomej, kiwającej się głowie. Egzemplarze malowane zazwyczaj są dekorowane bardzo skromie. Korpus mogą mieć prosty lub w kształcie wazonu (szerszy u podstawy i wypukły w górnej części), głowa często jest lekko spłaszczona horyzontalnie. Zazwyczaj mają oczy o podwójnej powiece i u-kształtne nosy, ale zdarzają się też inne typy.
[zdjęcie: Nanbu w wersji standardowej i kinakina. Obie lalki z mojej kolekcji]
10. Tsuchiyu kokeshi
Pasy! To pierwsze, co się rzuca w oczy w przypadku tych kokeshi. Pasy różniej szerokości, zarówno biegnące dookoła korpusu, jak i nawracające, to najbardziej charakterystyczny element dekoracyjny tych lalek. Motywy kwiatowe (przeważnie irysy) też się zdarzają, ale zdecydowanie rzadziej. Oczy, najczęściej o podwójnych powiekach, zazwyczaj są wygięte w górę lub w formie kujira-no me („oczy jak wieloryby”), czyli z górną powieką wygiętą bardziej niż dolną. Grzywka najczęściej z ząbkowanym brzegiem, na szczycie znajduje się podwójny czarny okręg zwany ja-no me („wężowe oczy”) – nie należy go mylić z „beretem” Yajirō! Po bokach grzywki zwykle występują czerwone pętle – „wstążki”. Miewają na głowie koki czy kapelusze.
[zdjęcie: lalka z mojej kolekcji]
11. Tsugaru (zwane też Nuruyu) kokeshi
To najmłodszy spośród tradycyjnych typów kokeshi i najmniej do nich podobny, zapewne za sprawą luźniejszego podejścia do kultywowania stylu „od pokoleń”. Te lalki mają okrągłą lub podłużną głowę, najczęściej z włosami tworzącymi jedną linię (bez podziału osobno na grzywkę i baczki). Czasem miewają też koki lub kapelusze. Oprócz motywów kwiatowych lub linii na korpusie mogą znajdować się dekoracje inspirowane ajnuskimi ornamentami lub wizerunek Darumy. W kwestii kształtu oczu i nosa panuje duża dowolność; korpus także może mieć rozmaite kształty: prosty, z wcięciem, stożkowaty, z „biustem”, butelkowaty itd.
[Źródło zdjęcia po lewej: Yahoo Japan. Dwa zdjęcia po prawej: tsugaru kokeshi z mojej kolekcji.]
Inne kokeshi tradycyjne
Każdy z typów związany jest z konkretnym miejscem – miastem albo wręcz miejscowością. Oprócz powyższych typów wyróżnia się jeszcze podtypy, niekiedy dość znacznie różniące się od typów głównych. Szczegółowo omówione są na podstronie Podtypy tradycyjne.
Wśród sōsaku kokeshi panuje znacznie większa dowolność, począwszy od wspomnianych dodatkowych elementów (włosy, ubrania, kończyny), poprzez kolorystykę, na tematyce skończywszy. Mogą więc przedstawiać konkretne osoby, postaci z legend, sytuacje, a nawet bohaterów popkultury. Nie wszyscy twórcy sōsaku kokeshi pochodzą z Tōhoku, bo np. firma Usaburo Kokeshi, komercyjny producent tych lalek, który eksportuje swoje wyroby do kilkunastu krajów, ma siedzibę w prefekturze Gunma w środkowej części Honsiu.
Zapisz