Lalki sceniczne – słowem wstępu
W Japonii powstało wiele typów lalek wykorzystywanych w różnych formach scenicznych. Niektóre z tych form trudno nawet nazwać teatrem, stąd celowo mówię „lalki sceniczne”, a nie „lalki teatralne”. Lalki te powstawały w różnych okresach, różnych miejscach na archipelagu i cechuje je wielka różnorodność. Najprostsze do dosłownie główki na patykach, a najbardziej skomplikowane do pełni ruchu wymagają aż trzech animatorów.
W Japonii najpopularniejszym sposobem animowania lalek było poruszanie nimi od dołu. Mogło to obejmować zarówno bezpośrednie poruszanie dłonią lalki lub części jej ciała, jak i pośrednio, za pomocą sznurka. Nie stosowano jednak odgórnych krzyżaków, jak w zachodnich teatrach marionetkowych.
Większość dawnych lalkowych form scenicznych oraz formy ludowe wykorzystywała niewielkie, 30-50-cm lalki, które poruszały się ponad zawieszoną poziomo kurtyną ukrywającą animatorów (często niestarannie). Dopiero powstanie teatru ningyō jōruri oraz jego ewolucja przyniosły większe lalki, w skrajnych przypadkach animowane przez trzy osoby. W tej sytuacji nie było sposobu, aby ukryć je za kurtyną. Obecnie animatorzy (zukai) występują jawnie przed widzem, ubrani na czarno, a widz po prostu udaje, że ich nie widzi.
Lalki sceniczne – historia
Najwcześniejsze wzmianki o występach wędrownych artystów, którzy animowali lalki, pochodzą z VII wieku i nazywają one je kugutsu albo kairai (obie nazwy zapisuje się tymi samymi znakami). Rozrywka ta była z rodzaju plebejskich pokazów rozmaitości – obejmowała także pokazy akrobacji, popisów zręczności itd. Nie miała zatem ani religijnych, ani arystokratycznych korzeni, jak w przypadku wielu typów lalek tradycyjnych.
Z czasem jednak lalki zaczęły być wykorzystywane również w innych formach scenicznych (tzw. ningyō shibai, czyli „teatr lalkowy” w bardzo szerokim sensie). Niektóre z nich zachowały postać ludowej, niewyszukanej rozrywki. Inne nabrały charakteru obrzędowego, a jeszcze inne rozwinęły się w ambitne formy teatralne. Istnieją także marionetki, które same w sobie nie są wykorzystywane na scenie, tylko stanowią rodzaj zabawki.
Lalki sceniczne – typy
Sado-no ningyō shibai
Sado-no ningyō shibai, czyli „[Trzy] teatry lalkowe z Sado”, to unikatowe dla tej wyspy (pref. Niigata) formy sceniczne, wpisane na Listę Ważnego Ludowego Dziedzictwa Niematerialnego. Tworzą je: sekkyō ningyō, noroma ningyō i bunya ningyō.
W szczytowym momencie swojej popularności dawaniem przedstawień z udziałem lalek na Sado zajmowało się aż 40 rodzin, jednak w okresie Taishō zainteresowanie nimi drastycznie spadło i mało brakowało, a w ogóle nie przetrwałyby do naszych czasów.
1. Sekkyō ningyō
Najstarszą z nich jest sekkyō ningyō, czyli moralizatorskie scenki z udziałem niewielkich, prostych lalek (słowo sekkyō oznacza nauczanie buddyjskich sutr). Towarzyszy im akompaniament muzyczny na shamisenie.
2. Noroma ningyō
Noroma ningyō to najsłynniejsze spośród Sado-no ningyō shibai. Paradoksalnie, wcale nie powstały na Sado, tylko w Edo, stworzone w XVII wieku przez Noromatsu Kambeia. Dawał on w dzielnicach rozrywki pokazy rubasznych i obscenicznych scenek z udziałem groteskowych postaci. W XVIII wieku zakazano ich wystawiania ze względu na ich demoralizujący wpływ na mieszczan. Forma przetrwała jednak właśnie na Sado, gdzie została przywleczona przez skazańców, których wysyłano tam z Edo.
Noroma ningyō to niewielkie, ok. 30-50-centymetrowe kukiełki przedstawiające cztery postacie: kokietkę Ohanę, nieudacznika Kinosuke (którego perypetie nieodzownie kończą się oddaniem moczu na widownię z jego wielkiego, drewnianego fallusa), a także bogacza i sprytnego rzeźbiarza buddyjskich figurek. Są niezbyt wyszukane i skomplikowane w budowie – głowa osadzona jest na patyku, a kończyny luźno połączone z tułowiem, dzięki czemu mogą one wykonywać proste gesty. Nie mają jednak ruchomych szczęk, oczodołów, palców itd. Przedstawienia te – czy raczej skecze – stanowiły kiedyś komiczny przerywnik pomiędzy pokazami sekkyō ningyō.
Popularną pamiątką z Sado są miniaturowe główki noroma ningyō, zatknięte w wiązkę słomy, kolanko bambusa itp.
[zdjęcie: miniaturowe główki noroma ningyō, popularna pamiątka z Sado. Lalki z mojej kolekcji.]
3. Bunya ningyō
Bunya ningyō to najmłodszy typ Sado-no ningyō shibai i podobnie jak noroma ningyō, nie pochodzi z Sado. Forma ta powstała w Osace, stworzona przez Okamono Bunyę (1633-1694). Na Sado trafiła ona na przełomie XVII i XVIII wieku, jednak pierwotnie wyłącznie jako narracja przy akompaniamencie shamisenu (bez lalek, które dodano dopiero w XIX wieku). Bunya ningyō wyraźnie różnią się od swoich starszych krewniaków. Są znacznie staranniej i bardziej szczegółowo wykonane, mają bogatsze stroje i mogą mieć ruchome szczęki. Fabuła oscyluje wokół dawnych bohaterów, legend, przygód i epickich zdarzeń.
Inne formy na Sado
Co ciekawe, na Sado oprócz tych trzech form scenicznych istniał także rytuał shintoistyczny wykorzystujący lalki o dokładnie odwzorowanych, uwydatnionych genitaliach (jedna męskich, druga żeńskich). Niestety, nie wiadomo, na czym polegał, ponieważ był przeprowadzany w miejscowych chramach bez udział publiczności. Z racji tego, że odprawiano go w porze sadzenia ryżu, można przypuszczać, że miał związek z chęcią zapewnienia urodzaju (który w Japonii często bywał powiązany w rytuałach z ideą ludzkiej płodności).
Ningyō jōruri (bunraku ningyō)
Na początek trzy słowa o nazewnictwie. Mimo iż najpopularniejszą nazwą na teatr lalkowy, który je wykorzystuje bunraku , to bardziej prawidłową jest ningyō jōruri. Ta pierwsza nazwa odnosi się bowiem tylko do najsłynniejszego teatru tego typu, Bunraku-za w Osace. Ponadto nazwa ta przyjęła się dopiero w okresie Taishō (1912-1926), a więc ponad 200 lat po ukształtowaniu się tej formy scenicznej. Nazwy bunraku ningyō używa się za to ogólnie na najbardziej zaawansowany typ lalek wykorzystywanych w ningyō jōruri, bez względu na to, jaką placówkę teatralną mamy na myśli.
Człon jōruri (ningyō, jak wiemy, oznacza lalkę) pochodzi od bardzo popularnej opowieści, zatytułowanej Jōruri hime monogatari, czyli „Opowieść o księżniczce Jōruri”. Jej bohaterka miała rzekomo być kochanką słynnego XII-wiecznego bohatera, Minamoto-no Yoshitsune (więcej o nim tutaj). W okresie Muromachi (XIV-XVI w.) była wykonywana przy akompaniamencie lutni biwa. Później, w XVI wieku, została ona zastąpiona przez shamisen, a samą opowieść zaczęto ilustrować za pomocą prostych kukiełek.
W XVII i XVIII wieku dwie postaci przyczyniły się do popularyzacji i ewolucji gatunku: melorecytator Takemoto Gidayū, który wyniósł na wyżyny sposób opowiadania historii w tej formie scenicznej, a także dramatopisarz Chikamatsu Monzaemon, autor do dziś najsłynniejszych sztuk teatralnych. Co ciekawe, wiele „klasyków” jego autorstwa, które stały się flagowymi dramatami teatru kabuki, pierwotnie zostały napisane dla teatru ningyō jōruri. Dalszymi elementami ewolucji gatunku w XVIII wieku były: wprowadzenie scenografii (co wiązało się z likwidacją kurtyny zasłaniającej animatorów) oraz zwiększenie rozmiarów i złożoności lalek.
Obecnie lalki bunraku mierzą ok. 100-120 cm. Stopień ich zaawansowania zależy od postaci, którą przedstawiają – lalki żeńskie są mniejsze i nie mają stóp, a za animację odpowiada jedna osoba (podobnie jak w przypadku pobocznych postaci). Postaci męskie mają stopy, a główni bohaterowie są animowani przez trzy osoby. Mają też ruchome wszystkie stawy, żuchwy, brwi i gałki oczne, a niektóre posiadają dodatkowe właściwości, związane z postacią, którą przedstawiają. Mogą to być wysuwane rogi, obrotowa twarz (tj. głowa posiada dwie twarze, jedną z przodu, drugą z tyłu) itp.
Warto zaznaczyć, że opisana wyżej ewolucja ningyō jōruri nie miała charakteru liniowego, tj. to nie jest tak, że z XIV-wiecznej formy narracyjnej powstał tylko jeden gatunek teatru, zwany dziś bunraku. Wręcz przeciwnie, powstało ich wiele i są zróżnicowane zarówno regionalnie, jak i stylistycznie. Z grubsza dzieli się je na tzw. ko–jōruri (czyli, „stare jōruri„, np. kinpira jōruri z Edo) oraz tōryū jōruri („jōruri we współczesnym stylu) albo inaczej shin jōruri („nowe jōruri„). Bunraku należy oczywiście do tego ostatniego typu.
[zdjęcie: bunraku ningyō na wystawie w Muzeum Lalek w Jokohamie. Zdjęcie zrobione przeze mnie.]
Awaji ningyō jōruri
Bunraku jest ściśle związane z Osaką. Całkiem niedaleko, bo ledwie 100 km (a w linii prostej jeszcze mniej) od niej leży natomiast inny słynny ośrodek sztuki lalkarskiej, z którego zresztą podobno w ogóle bunraku ningyō się wywodzą. Mowa to o Awaji, wyspie obecnie należącej do prefektury Hyōgo. To tam podobno pod koniec okresu Kamakura (XIV w.) miał się osiedlić legendarny lalkarz Hyaku-dayū, pochodzący z Nishinomiyi (miasto w połowie drogi między Osaką a Kobe). To właśnie on miał zapoczątkować na Awaji tradycję teatrów lalkowych i lalek scenicznych. W złotym okresie ningyō jōruri na tej niewielkiej wysepce miało działać ponad 40 trup teatralnych z ok. 1000 członków. Rzecz jasna nie były to grupy osiadłe, tylko wędrujące po całym kraju ze swoimi występami. Z Awaji także pochodził Uemura Bunrakuken, twórca teatru Bunraku-za w Osace.
Na pierwszy rzut oka bunraku ningyō i Awaji ningyō łączy szereg podobieństw. Jedne i drugie to duże, skomplikowane lalki, o licznych ruchomych częściach ciała (dotyczy to głównie lalek męskich). Tu i tu ważne postacie animowane są przez trzy osoby, a ich występom towarzyszy melorecytacja i akompaniament na shamisenie. Najważniejszymi różnicami są charakter przedstawień (świecki, mieszczański w bunraku i religijny, ludowy w Awaji ningyō jōruri) oraz miejsce występowania (teatr w bunraku i otwarta przestrzeń w Awaji ningyō jōruri). Trzecią różnicą jest to, że w teatrze z Awaji kobiety pełniły równorzędne role, co mężczyźni.
Awaji ningyō jōruri temat przedstawień czerpało z rytualnych występów, takich jak ebisu-mai (tańce ku czci Ebisu, patrona rybaków) z Nishinomiyi czy okina-mai (tańce związane z modlitwą o błogosławieństwo i długowieczność, obejmujące trzy części: okina, senzai i sambasō). Z czasem do repertuaru włączono także epickie opowieści historyczne.
Awa ningyō jōruri
Kolejnym ośrodkiem związanym z teatrami lalkowymi jest dawna prowincja Awa, czyli obecnie prefektura Tokushima na Sikoku. Ona także jest położona w pobliżu Awaji i Osaki i ta pierwsza jest jej bezpośrednim źródłem. Miejscowy klan Hachitsuka sprowadzał do prowincji lalkarzy z Awaji, którzy zapoczątkowali własną tradycję wykonywania lalek i dawania przedstawień w Awie. Tu również spektakle dawano na świeżym powietrzu, na specjalnie skonstruowanych „wiejskich scenach”, noson butai. W całej prefekturze istnieje ich 88, najwięcej w całej Japonii. W rzadszych przypadkach przedstawienia odbywały się w pomieszczeniach świątynnych.
Mimo swojego zdecydowanie bardziej ludowego charakteru niż np. bunraku, noson butai były wyposażone w proste mechanizmy umożliwiające szybką zmianę scenografii. Można ją było przesuwać, opuszczać i podnosić jak w teatrze zachodnim, ale też każde tło zbudowane było z obrotowych plansz, czyli po prostu było dwustronne, zmieniane w mgnieniu oka jak obraz na billboardzie typu trivision (takim, gdzie obraz zmienia się, kiedy obrócą się tworzące go listewki).
Lalki awa ningyō są duże i mają też stosunkowo duże głowy. Są zawsze animowane przez trzy osoby i tak jak na Awaji zarówno za animację, jak i melorecytację i akompaniament mogą odpowiadać kobiety. Charakterystyczną cechą awa ningyō jest ich połysk, pozwalający już na pierwszy rzut oka odróżnić je od awaji i bunraku ningyō.
[Filmik nt. Awa ningyō jōruri.]
Podobnie jak w przypadku noroma ningyō, awa ningyō zainspirowały lokalną pamiątkę w postaci miniaturowych główek.
[zdjęcie: miniaturowe główki awa ningyō, popularna pamiątka z Tokushimy. Lalki z mojej kolekcji.]