Słowem wstępu

Do stworzenia tej podstrony zainspirowała mnie niedawna dyskusja w internecie. Jedna osoba zapytała mnie, czy obiekt na zdjęciu jest kokeshi, czy nie. Odpowiedziałam, że moim zdaniem nie, powołując się na użyty materiał (prawdopodobnie ceramika lub syntetyk) i fakt, że przedmiot był lakierowany w całości.  Do rozmowy włączyły się kolejne osoby, a mnie zaczęło nurtować pytanie: jaki jest właściwie zakres znaczenia słowa „kokeshi”?

Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Tak, jak w przypadku haseł w słownikach, można podać kilka wersji i wszystkie będą prawidłowe. Zależy to bowiem od tego, kto taką odpowiedź formułuje i – przede wszystkim – jakie produkty chce WYKLUCZYĆ z zakresu znaczeniowego.

Zaznaczyć należy, że w przywoływaniu poniższych definicji powołuję się wyłącznie na autorytety w tej dziedzinie. Wikipedia czy popularne teksty do takich nie należą.

 

Definicje

1. Pierwszą i najwęższą definicją jest ta podawana przez samych twórców dentō kokeshi. Według nich podział na dentō i sōsaku kokeshi jest sztuczny, bo jedyne prawdziwe kokeshi to te tradycyjne. Oznaczałoby to, że do kokeshi zaliczają się wyłącznie naruko, yajirō, tōgatta i pozostałe wymienione na stronie głównej.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Pierwsza definicja ma pewną wadę: wyklucza z kręgu kokeshi te wykonywane z pewną dozą inicjatywy twórcy (sōsaku). Sęk w tym, że wielu twórców dentō kokeshi jednocześnie tworzy również sōsaku kokeshi. Zwykle mają one ten sam „nastrój”, co tradycyjne, tylko np. posiadają niestandardowy malunek albo kolorystykę. Wedle drugiej definicji, także podawanej przez samych twórców dentō kokeshi, kokeshi to drewniane lalki wykonywane na tokarce, pochodzące wyłącznie z regionu Tōhoku. Oznacza to, że kryterium definicji stanowią: materiał, technika wykonania oraz region pochodzenia.

Przedstawiciele kokeshi wg drugiej definicji (obie lalki z mojej kolekcji, po lewej naruko, po prawej sōsaku).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Trzecią definicję podaje m.in. Usaburo Kokeshi, producent kokeshi (wg swojej nomenklatury) z prefektury Gunma. Według niego drewniane, wykonywane na tokarce kokeshi dzielą się na dentō, produkowane w Tōhoku, oraz sōsaku, produkowane w innych regionach Japonii. Kokeshi wedle tej definicji to zatem japońskie (tj. wykonane w Japonii) drewniane lalki, otrzymywane metodą toczenia na tokarce. Warto zauważyć dwie kwestie: po pierwsze, choć Usaburo pragnie w ten sposób włączyć swoje produkty w tradycję „oryginalnych” (w znaczeniu pierwotnych, pierwszych) kokeshi, jednocześnie otwiera furtkę szeregowi lalek regionalnych (o nich za chwilę). Po drugie, choć nie ma tego zapisu w samej definicji, Usaburo swoje lalki często wykańczają rzeźbieniem lub grawerem, co nie zdarza się w przypadku dentō kokeshi. Zakłada zatem użycie niestandardowych technik dekoracyjnych, z zachowaniem tradycyjnego ogólnego sposobu wykonania lalki.

Poniżej: różne kokeshi od Usaburo. Jak widać, różnorodność jest tu dość spora.

 

 

 

 

 

Jednocześnie ten sam producent stosuje dystynktywną nazwę, wyróżniającą jego kokeshi od innych. Oczywiście jest to sama nazwa usaburo kokeshi, po części funkcjonująca jako marka, a po części jako podgatunek kokeshi. Przy wydajności produkcji rzędu 15000 egzemplarzy miesięcznie właściwie można już mówić o nazwie pospolitej.

Jednocześnie również w Gunmie działa drugi producent podobnych lalek, który z kolei nazywa je… kokechi, nie kokeshi. Na dodatek założycielem firmy jest nie kto inny, jak tylko Okamoto Tomoko, wnuk Okamoto Usaburo, czyli założyciela Usaburo Kokeshi. Swoje lalki – sygnowane kokechi – nazywa lalkami kokeshi, które mają „szczególnie trafiać do oczu dzieci” (kodomo mesen no jūshi). Z jednej strony, wzory kokechi są bardzo nowoczesne – większość z nich zaczerpnięta jest z popkultury; pozostałe też są co najmniej kawaii. Z drugiej, i technika wykonania (z zastrzeżeniem używania np. graweru), i powrót do pierwotnego odbiorcy tych lalek (dzieci) są bardzo tradycyjne.

Poniżej: przykłady kokechi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Z powyższej, trzeciej definicji wynika zatem, że kokeshi będą stanowiły wszystkie drewniane japońskie lalki wykonane na tokarce, które przynajmniej częściowo nawiązują do pierwotnych kokeshi (dentō kokeshi). Oprócz wspomnianych wyżej usaburo czy kokechi będą to zatem wszelakie artystyczne kokeshi oraz kokeshi regionalne (tzw. omiyage kokeshi) – pod warunkiem, że są z drewna i że pochodzą z Japonii. Warto zauważyć, że w tym wypadku często na tokarce wykonuje się tylko fragment lalki (bywa, że jedynie głowę) i nierzadko łączy się ją z „tłem” z innego materiału – kamieniem, bambusem itd.

Niekiedy związki kokeshi regionalnych z tymi z Tōhoku są silniejsze. Przykładowo powstałe w latach 70. „okinawskie kokeshi„, ryūkyū miyarabi kokeshi, powstały pod okiem artystów z Tōhoku, którzy uczyli okinawskich artystów, jak robić własne, lokalne kokeshi.

Po lewej kokeshi artystyczne. Dalej omiyage kokeshi: na tle kamiennej latarni oraz przedstawiające postacie ze słynnej powieści „Konjiki yasha” (więcej o tym motywie literacko-regionalym tutaj). Zdjęcie po lewej z netu, dwa pozostałe – moje kokeshi (chociaż środkowe sprzedałam). Ostatnia lalka w rzędzie to ryūkyū miyarabi kokeshi (z mojej kolekcji).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Kokeshi regionalne mają tendencje do wykorzystywania lokalnych materiałów, dokładnie tak samo, jak w przypadku dentō kokeshi i drewna derenia japońskiego. Tyle, że często nie jest to już nawet drewno ani materiał drewnopodobny (żołędzie, szyszki itp.), tylko np. perły (z których słynie m.in. Toba) czy ususzone jeżowce. Ich twórcy rzecz jasna także twierdzą, że to kokeshi.

Kokeshi (?) z korpusami z szyszek i ususzonych jeżowców. Dawniej moje, ale sprzedane.

 

 

 

 

 

 

 

6. Kokeshi inspirują artystów na całym świecie; niektórzy z nich wygrywają nawet japońskie konkursy na najpiękniejszą kokeshi. Oznaczałoby to zatem, że kokeshi będzie każda drewniana lalka wykonana z udziałem tokarki i nawiązująca do dentō kokeshi – ale niekoniecznie wykonana w Japonii i przez Japończyka. Co to znaczy „nawiązująca” i jaki jest dopuszczalny limit własnej inwencji autora? To pytanie pozostaje otwarte. Ta definicja budzi największe obiekcje i ja również jestem wobec niej sceptyczna, choć trzeba przyznać, że w wielu przypadkach kokeshi zagranicznym bywa znacznie bliżej do takiej naruko (albo przynajmniej usaburo), niż kokeshi regionalnym.

Informacje o artystach inspirujących się kokeshi znaleźć można m.in. w magazynie Kokeshi Trends (strona tutaj).