Ichimatsu ningyō – pochodzenie
Ichimatsu ningyō wywodzą się bezpośrednio z ishō ningyō, lalek kostiumowych. Spełniały one rolę w japońskim społeczeństwie podobną do drzeworytów ukiyo-e, tyle że w trójwymiarze. Stanowiły dekorację, wizualizację pewnych ideałów urody (pierwsze ishō ningyō przedstawiały piękne kobiety i/lub wcielających się w nie aktorów kabuki). Miały jednak pewien mankament: jak je wykonano, takie już były. Nie miały możliwości zmiany stroju ani pozycji, w jakiej stały.
Z tejże potrzeby narodziły się tzw. mitsuore ningyō – lalki o ruchomych ramionach, biodrach, kolanach i stopach. Można je było przebierać i ustawiać w różnych pozycjach – stojących, siedzących, klęczących itp. Ta modyfikacja wymusiła też nadanie im staranniej wykonanego ciała (ishō ningyō niejednokrotnie składały się z głowy, dłoni, stóp i łączącego je wałka ze słomy).
[zdjęcie: przykład mitsuore ningyō. Źródło: Yahoo Japan]
Swoją popularną nazwę ichimatsu ningyō zawdzięczają popularnemu aktorowi kabuki Sanogawie Ichimatsu. Popularna wersja głosi, że pierwsze lalki tego typu stanowiły jego podobiznę, ale bardziej prawdopodobne jest po prostu skojarzenie z licznymi i modnymi strojami (aktorzy kabuki, w tym i Sanogawa, bywali ówcześnie swoistymi trendsetterami). W czasie swej historii nosiły zresztą także inne nazwy, m.in. yamato ningyō (yamato to dawna nazwa Japonii; nazwano je tak w latach 30. XX wieku dla odróżnienia od lalek zachodnich).
Ichimatsu ningyō – historia właściwa
W okresie Meiji (1868-1912) zaczęto coraz częściej przeznaczać ichimatsu ningyō dla dzieci. Oczywiście nie te wykwintne, rzeźbione z drewna egzemplarze z poprzedniej epoki, lecz tańsze i mniejsze lalki o proporcjach dzieci (od raczkujących niemowląt po kilkulatki), najczęściej z tōso (masy z trocin i kleju), często ze stawami z materiału zamiast zawiasowych, jak na zdjęciu powyżej. Spełniały one rolę zabawki, przytulanki (tzw. daki ningyō), ale i edukacyjną – miały za zadanie przygotować młodą dziewczynę do przyszłej roli matki.
Istniało kilka wersji lalek: raczkujące niemowlęta (w wersji z ruchomymi kończynami lub nieruchomymi), siedzące niemowlaki, siedzące starsze dzieci oraz lalki potrafiące samodzielnie stać. Niemal wszystkie z nich przestały być produkowane w latach 60. XX wieku. Obecnie tworzone są wyłącznie piękne, bogato zdobione lalki stojące, które są wtórnie nieruchome. Nie pełnią już także roli zabawki, tylko drogiego, ekskluzywnego prezentu dla dziewczyny z życzeniami, by wyrosła na równie piękną pannę, co ofiarowana lalka. Współcześnie także powstała ich tańsza i uboższa wersja – warabe ningyō.
[zdjęcia: po lewej ichimatsu ningyō z okresu Meiji, dalej: ichimatsu ningyō w formie leżącego niemowlęcia, lata 20. XX wieku; ichimatsu w formie siedzącego niemowlaka, lata 60. XX wieku i po prawej – współczesna, dekoracyjna ichimatsu. Wszystkie lalki z mojej kolekcji.]
Ichimatsu ningyō współcześnie
Obecnie ichimatsu ningyō zachowując tradycyjną formę dziewczynki w kimonie, jednocześnie starają się trafiać we współczesne gusta. Tyczy się to przede wszystkim fryzur – choć nadal dominują te tradycyjne, można napotkać również lalki z dwiema kitkami, kręconymi włosami, warkoczykami itp.
[zdjęcie: ichimatsu ningyō w nowoczesnej fryzurze. Lalka z mojej kolekcji.]